عراق همسایه غربی ایران، کشوری در جنوب غربی آسیا که در خاورمیانه قرار دارد. پایتخت کشور عراق، شهر بغداد است. این کشور از جنوب با کویت و عربستان سعودی، از غرب با اردن و سوریه، از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه است. عراق در بخش جنوبی خود مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد و دو رود مشهور دجله و فرات که سرآغاز تمدن های باستانی بین النهرین در طول تاریخ کهن این کشورند از شمال این کشور به جنوب آن سرازیر می شوند و با پیوستن به رود کارون، اروند رود را تشکیل داده و به خلیج فارس می ریزند. عراق با بیش از 36 میلیون نفر جمعیت چهلمین کشور پرجمعیت جهان است و باتوجه به سهم بالای واردات به این کشور نسبت به صادرات آن به ایران می توان گفت بازار قابل توجهی در مرزهای غربی ایران واقع شده که بر اساس آمار گمرک عراق دومین مقصد صادراتی ایران در سال 1398 است که با حدود ۹ میلیارد دلار صادرات، سهم ۲۱,۷ درصدی از ارزش کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده است. بااینکه ارزش صادرات ایران به این کشور نسبت به سال 1397 تقریباً تغییری نداشته، اما سهم آن از ۲۰ درصد در سال ۱۳۹۷ به حدود ۲۲ درصد در سال ۱۳۹۸ افزایش‏یافته است. این امر به دلیل تشدید تحریم‏های ایران، از دست دادن بسیاری از مقاصد صادراتی گذشته ایران و درنتیجه افزایش وابستگی ایران به کشورهایی مانند چین و عراق بوده است .عرب ها و کردها عمده جمعیت عراق را تشکیل می دهند که به لحاظ فرهنگی، ذائقه ای و رفتار مصرفی شباهت زیادی به مردم ایران دارند. به دلیل عرض جغرافیایی اندک این کشور به لحاظ زمانی نیم ساعت با ایران اختلاف ساعت دارد.

براساس آخرین آمارها عراق در سال 2019 بیش از 90 میلیارد دلار صادرات به کشورهای جهان داشته که نسبت به سال 2015 رشد 64 درصدی داشته است. عمده مقاصد صادراتی این کشور شامل می شود از چین به میزان 24 میلیارد دلار، هند به میزان 21 میلیارد دلار، کره جنوبی به میزان 8 میلیارد دلار و  ایالات متحده امریکا به میزان 7 میلیارد و 240 میلیون دلار، همچنین آخرین داده های تجاری از عمده کالاهای صادراتی کشور عراق نشان می دهند که مانند سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، نفت و فرآورده های آن اصلی ترین کالاهای صادراتی کشور عراق هستند با این تفاوت که در بین کشورهای همین حوزه عراق بیشترین وابستگی را به صادرات نفت و فرآورده های آن دارد و سهم سایر اقلام از صادرات این کشور بسیار ناچیز است، براساس آخرین آمار سال 2019 عمده کالاهای صادراتی عراق شامل می شود از؛ 1- نفت و سوخت های فسیلی به میزان 87 میلیارد دلار با سهم 97 درصدی. 2- فلزات گران بها مانند طلا و.. به میزان 2،4 میلیارد دلار با سهم 2،7 درصدی. 3- میوه و سبزیجات به میزان 72 میلیون دلار با سهم 0،1 درصدی. 4- پوست حیوانات و چرم به میزان 16 میلیون دلار. از عمده کالاهای صادراتی کشور عراق می توان  علت یک طرفه بودن جاده تجارت ایران با این کشور و معطوف بودن به صادرات را متوجه شد.باتوجه به کاهش قیمت جهانی نفت بر اثر شیوع ویروس کرونا و وابستگی شدید کشور عراق به درآمدهای نفتی، کاهش ارزشی میزان صادرات عراق در سال 2020 مورد انتظار است کاهش درآمدهای ارزی و صادراتی عراق موجب می شود این کشور میزان واردات خود را متناسب با ارزش صادراتش کاهش دهد پس در کوتاه مدت باید انتظار کاهش صادرات به بازارهای عراق را داشته باشیم اما با یک برنامه ریزی دقیق و تعیین استراتژی صادراتی منظم می توان سهم قابل توجهی از بازار عراق را در بلندمدت تصاحب کرد؛ تفاوت عمده بازار عراق با سایر بازارهای منطقه در این است که ایران برای تصاحب سهم بیشتر از بازار عراق باید به استراتژی های نرم افزاری از قبیل وضع تعرفه تجارت ترجیحی روی بیاورد در حالیکه برای توسعه صادرات به سایر کشورهای منطقه همچنان در مرحله توسعه استراتژی های سخت افزاری از قبیل توسعه بنادر و راه ها قرار داریم به دلیل وسعت مرزهای مشترک ایران و عراق و توسعه زیرساخت ها در طی چند سال اخیر تا حدودی برای بازار عراق از مرحله سخت افزاری عبور کرده ایم.  جایگاه عراق در شاخص های منتخب جهانی؛ شاخص سهولت کسب و کار رتبه 165 در بین 190 کشور جهان، شاخص رقابت پذیری صنعت  رتبه 137 در بین 143 کشور جهان. کشور عراق در اغلب شاخص های اقتصادی و سیاسی شناخته شده در جهان وضعیت مطلوبی ندارد و همین ریسک روابط تجاری با این کشور را افزایش می دهد، لازم است در ایران از سوی صندوق ضمانت از صادرات پوشش های متنوع و گسترده تری برای صادرات به این کشور نسبت به سایر کشورهای منطقه در نظر گرفته شود.

طبق آمارهای سازمان توسعه تجارت در سال 1398، کشور عراق از حدود 12 میلیارد و 500 میلیون دلار صادرات ایران به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس با 9 میلیارد دلار با اختلاف رتبه اول (سهم 0،72 درصدی) را داشته و پس از آن امارات متحده عربی با 2،5 میلیارد دلار و عمان با 450 میلیون دلار در رتبه دوم و سوم قرار می گیرند، همچنین این کشور از 9 میلیارد دلار واردات ایران از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس با میزان واردات 131 میلیون دلار پس از کشورهای امارات متحده عربی با 8،7 میلیارد دلار و عمان با 167 میلیون دلار، رتبه سوم را دارا می باشد. طبق آخرین آمارهای اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در سال 1394، عمده کالاهای صادراتی ایران به این کشور شامل می شود از: 1- سیمان سفید پرتلند به میزان 356 میلیون دلار. 2- کاشی چهارگوش به میزان 314 میلیون دلار. 3- انواع کاتالیزور های مواد شیمیایی به میزان 206 میلیون دلار. 4- ماست به میزان 134 میلیون دلار. 5- رب گوجه فرنگی به میزان 128 میلیون دلار. 6- انواع پنیرها به میزان 128 میلیون دلار. 7- سیب زمینی به میزان 123 میلیون دلار. 8- کولرهای آبی خانگی 8000 فوت به میزان 114 میلیون دلار. 9- گوجه فرنگی تازه و یخ زده به میزان 112 میلیون دلار. 10- لوازم آشپزخانه پلاستیکی به میزان 100 میلیون دلار. 11- بستنی به میزان 91 میلیون دلار. و... لازم بذکر است کل صادرات ایران به بازار عراق در سال 1394 در حدود 6 میلیارد دلار بوده است که این رقم در سال 1398 به 9 میلیارد دلار رسیده است، متاسفانه آمارهای سالهای بعد در زمینه عمده کالاهای صادراتی ایران به عراق در دسترس نیست. همانطور که مشاهده می شود در زمینه کالاهای صادرات به کشور عراق با گستردگی و تنوع زیادی روبرو هستیم، لازم است در جهت توسعه روابط تجاری با این کشور به آمارهای وارداتی این کشور نگاه دقیق تری داشته و سهم ایران از کل واردات به این کشور را مورد بررسی قرار دهیم. میزان واردات کشور عراق در سال 2019 حدود 32 میلیارد دلار بوده است، اصلی ترین تامین کنندگان و کشورهای صادرکننده کالا به عراق به ترتیب شامل می شود از؛  چین به میزان 9 میلیارد و 470 میلیون دلار، ایران به میزان 9 میلیارد دلار، ترکیه به میزان 8 میلیارد و 970 میلیون دلار، هند به میزان 2 میلیارد دلار، کره جنوبی به میزان 1 میلیارد  و 940 میلیون دلار و در آخر ایالات متحده آمریکا به میزان 1 میلیارد و 277 میلیون دلار. سایر کشورها صادرات کننده کالا به عراق در حدود یا کمتر از یک میلیارد دلار صادرات به عراق دارند. بزرگ ترین رقبای ایران در بازار عراق شامل چین و ترکیه می شوند، همانطور که مشاهده می شود بازار کشور عراق وابستگی بسیار زیادی به صادرات کالاهای ایرانی دارد، استراتژی بازاریابی صادراتی ایران به عراق باید بیشتر معطوف به حفظ وضعیت موجود و سپس توسعه بازار باشد. وضع موافقتنامه تجارت ترجیحی بین ایران و عراق، سرمایه گذاری مستقیم در بازار عراق و توسعه صنایع غذایی، پلاستیکی و مبلمان در استان های مرزی  موجب حفظ مناسبات تجاری دو کشور شده و از طرف دیگر مرزهای غربی کشور را توسعه خواهد داد.

عمده کالاهای وارداتی به کشور عراق برخلاف کالاهای صادراتی آن، از تنوع و گستردگی بالایی برخوردار هستند. بیشترین سهم کالاهای وارداتی به کشور عراق در سال 2019 شامل می شود از: 1- تجهیزات صنعتی پتروشیمی و پالایشگاهی به میزان 4 میلیارد و 112 میلیون دلار، 2- تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی به میزان 2 میلیارد و 800 میلیون دلار، 3- خودرو و وسایل نقلیه به جز واگن قطار به میزان 2 میلیارد و 650 میلیون دلار، 4- آهن آلات و استیل به میزان 1 میلیارد و 600 میلیون دلار 5- انواع سنگ های ساختمانی و انواع سنگ های گران بهای تزئینی به میزان 1 میلیارد و 424 میلیون دلار. با اینکه ایران و عراق روابط تجاری بسیاری خوبی دارند و به نظر می رسد ایران در صادرات به عراق موفق عمل کرده است اما همچنان ظرفیت های خالی از بازار عراق وجود دارند که می تواند مورد توجه تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی قرار بگیرد به عنوان مثال عراق سالانه 1 میلیارد و 212 میلیون دلار واردات پلاستیک و محصولات پلاستیکی دارد که می تواند مورد توجه کسب و کارهای کوچک و متوسط تولیدکننده انواع مصنوعات پلاستیکی قرار بگیرد، در کالاهایی از قبیل مبلمان، تخت خواب و میز آشپزخانه میزان واردات عراق به بیش از 1 میلیارد و 180 میلیون دلار می رسد که برای تولیدکنندگان ایرانی فعال در این بخش نیز فرصت بالقوه ای ایجاد شده است. کشور عراق در زمینه محصولات دارویی سالانه بیش از یک میلیارد دلار واردات دارد که این بخش می تواند مورد توجه شرکت های دانش بنیان فعال در حوزه دارویی باشد.

سایر کالاهای وارداتی به کشور عراق که می توانند مورد توجه صادرکنندگان ایرانی و بخش خصوصی باشد می توان به؛ پوشاک و البسه به میزان 940 میلیون دلار (درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود منفی 3 درصد)، غلات و حبوبات به میزان 860 میلیون دلار (درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود منفی 30 درصد)، انواع گوشت های خوراکی به میزان 734 میلیون دلار (درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود 1 درصد)، آرد و نشاسته به میزان 725 میلیون دلار (درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود 13 درصد)، محصولات لبنی، عسل طبیعی و تخم مرغ به میزان 440 میلیون دلار (درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود منفی 29 درصد)، انواع سرامیک و کفپوش به میزان 431 میلیون دلار (درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود 72 درصد) و در آخر به قند و شکر به میزان 329 میلیون دلار(درصد رشد نسبت به سال 2018 حدود منفی 19 درصد) اشاره کرد.

محمد پورسردار

کارشناس اقتصادی