برگزاری نشست‌های تخصصی با موضوع راه‌های تقویت همگرایی اقتصادی بین کشورهای مستقل، بررسی راه‌های خنثی کردن تحریم‌ها علیه کشورهای مستقل، همکاری‌های بانکی و مذاکرات چندجانبه به منظور استفاده از ارزهای ملی به جای دلار در مبادلات اقتصادی علاوه بر موضوعاتی همچون کریدور شمال – جنوب از محورهای نشست های این مجمع بود که شنبه ۲۷ خردادماه به کار خود پایان داد.

به دنبال بحران اوکراین و ورود روسیه به کارزار جنگ در این کشور، اروپا و آمریکا غایبان اجلاس ۲۰۲۳ بودند اما در عوض، این موضوع فرصتی برای طرح ریزی و تبادل نظر کشورهای مستقل از قاره های آسیا و آفریقا درباره نظم آینده جهان شد.
برگزار کنندگان، آمار کشورهای شرکت کننده در اجلاس سن پترزبورگ را ۱۳۰ کشور عنوان کردند.
لزوم طرح ریزی نظم نوین در مناسبات سیاسی و اقتصادی از محورهای سخنان مقامات و کارشناسان شرکت کننده در این اجلاس بود.
به طور مشخص، رئیس‌جمهوری فدراسیون روسیه در سخنانی در مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ، نظم موجود جهان را استعماری و در حال اضمحلال ارزیابی کرد و گفت: فرایند چندقطبی شدن جهان شروع شده و تحقق آن غیرقابل اجتناب است.
ولادیمیر پوتین، نظم کنونی تک قطبی جهان را ذاتا پلید ارزیابی و خاطرنشان کرد: نظام نئواستعماری کنونی در حال اضمحلال است.
جمهوری اسلامی ایران که سال هاست در شرایط تحریم های ظالمانه قرار دارد، پیش از این چنین دیدگاهی را در سیاست خارجی خود مطرح و دنبال می‌کرد و اینک ندای خداحافظی با جهان تک قطبی در عرصه سیاست و اقتصاد، با صدای بلندتری در جهان به گوش می‌رسد. هیاتی از ایران به ریاست وزیر راه و شهرسازی در اجلاس سن پترزبورگ حضور داشت.
گذر به نظم جدید اقتصادی
در میان نقص‌های فزاینده سیستم مالی دلارمحور، شرکت‌کنندگان در مجمع بین‌المللی اقتصادی سن پترزبورگ در مورد انتقال از یک سیستم مالی بین‌المللی مبتنی بر ارز تک قطبی به یک نظم جهانی جدید گفت و گو کردند.
بنا بر برخی آمارهای ارائه شده در این اجلاس، روند تدریجی دلارزدایی امروز سریعتر از روندی که در دو دهه گذشته شکل گرفته بود، در جریان است.
بر این اساس، سهم دلار در ذخایر جهانی ارز کشورها که در سال ۲۰۲۱، حدود ۵۵ درصد بود در سال ۲۰۲۲ به ۴۷ درصد یعنی به میزان هشت واحد کاهش یافت. این در حالی است که دلار در ذخایر ارز کشورهای جهان در سال ۲۰۰۱، سهم ۷۳ درصدی داشت.
شرکت کنندگان در این اجلاس از تحریم ها و جنگ به عنوان یکی از عوامل موثر در شتاب گرفتن دلارزدایی از مبادلات اقتصادی کشورها یاد کردند.
این اظهارات،‌یادآور مارک تینکر از تحلیلگران هنگ‌کنگ بود که پیش از این گفته است: آنچه باعث تسریع درخواست‌ها برای دلارزدایی شده، تصمیم ایالات‌متحده برای مسدود کردن ذخایر ارز خارجی روسیه پس از حمله‌ مسکو به اوکراین در فوریه‌ ۲۰۲۲ (اسفند ۱۴۰۱) بود.
تحریم های گسترده غرب علیه روسیه شامل ممنوعیت بانک‌های روسی از سیستم پیام‌رسانی مالی سوئیفت و مسدود کردن ۳۰۰ میلیارد دلار دارایی از ذخایر بانک مرکزی روسیه از دیگر مباحث مطرح در نشست سن پترزبورگ بود، جایی که کارشناسان از این رویکرد آمریکا به عنوان زنگ خطری برای بسیاری از کشورهای جهان، به ویژه کشورهای ضعیف یاد کردند.
بررسی اظهارات و دیدگاه های سران کشورهای مختلف به ویژه اعضای گروه بریکس نیز گویای آن است که نومیدی فزاینده ای درباره برتری دلار در تجارت بین المللی کشورها وجود دارد. متأثر از چنین دیدگاهی، برزیل و چین با امضای توافقنامه‌ای تسویه حساب های تجاری خود را با ارزهای دو کشور – به جای دلار به عنوان ارز واسطه ای – آغاز کرده‌اند.
در این میان،‌شمار دیگری از کشورها نیز بر اراده خود در زمینه استفاده از ارزهای محلی برای تسویه حساب و کاهش اتکا به دلار آمریکا تأکید کرده اند. نیکلاس مادورو رئیس جمهوری ونزوئلا، در سفر اخیر خود به برزیل ضمن ابراز تمایل به پیوستن به گروه بریکس‌، بر ایده استفاده از ارزهای محلی به جای دلار پای فشرد.
در حالی که برزیل جنبش دلارزدایی از آمریکای لاتین را رهبری می کند، آفریقای جنوبی، یکی دیگر از اعضای بریکس نیز به طور فعال در قاره آفریقا پیگیر و مروج چنین دیدگاهی است.
پیش از این،‌ نالدی پاندور، وزیر امور خارجه آفریقای جنوبی نگرانی خود را ابراز کرد و بر اهمیت ایجاد یک سیستم پرداخت عادلانه تر به عنوان جایگزینی برای دلار تاکید کرد. او معتقد است که سیستم مالی دلار محور کنونی به کشورهای ثروتمند «امتیاز» می دهد، اما کشورهای در حال توسعه مانند آفریقای جنوبی باید هنگام پرداخت به دلار هزینه های اضافی را متحمل شوند.
شماری از تحلیلگران بین المللی بر این باور هستند که برخی کشورهای اروپایی نیز در حال انجام اقداماتی برای تضعیف برتری دلار هستند و در این زمینه به اظهارات امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه درباره کاهش اتکای قاره اروپا به «برون‌سرزمینی دلار آمریکا» و درخواست وی برای حضور در اجلاس آتی سران بریکس استناد می‌کنند.
قدرت اقتصادی برای پایان رویای دلار
آمارها گویای آن است که پنج کشور موسس گروه بریکس شامل برزیل،‌ روسیه،‌هند،‌چین و آفریقای جنوبی با اختصاص ۳۱.۵ درصد از تولید ناخالص کشورهای جهان، از گروه هفت با سهم ۳۰.۷ درصد از تولید ناخالص جهانی، پیشی گرفته اند و آن را به بزرگترین بلوک اقتصادی جهان تبدیل کرده اند.
انتظار می رود تا سال ۲۰۳۰، با پیوستن کشورهای بیشتری به بریکس پلاس، اختلاف بین این دو گروه بیشتر شود. این امر نفوذ اقتصادی کشورهای بریکس را افزایش می دهد و تمایل به عضویت در طرح‌ها و برنامه های دلارزدایی این گروه را بیشتر می‌کند. بر خلاف رویکرد بانک جهانی به سهامداری، بانک توسعه ملی کشورهای بریکس به طور مساوی سهام خود را بین پنج کشور عضو موسس خود تقسیم کرده است. هر کشور عضو با مشارکت مساوی به مبلغ ۱۰۰ میلیارد دلار به عنوان سرمایه مجاز اولیه، دارای حق رای و تصمیم گیری برابر است. مهمتر از آن، هیچ کشوری دارای حق وتو نیست و منافع متقابل برابر و احترام را در میان ملت ها تضمین می کند.
در مورد تامین مالی با ارز محلی، بانک توسعه ملی بریکس از صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی متمایز است که عمدتاً از دلار آمریکا به عنوان ارز غالب برای معاملات بین‌المللی استفاده می‌کنند. این بانک توسعه‌ای جدید برای کشورهای با اقتصاد ضعیف‌تر، وام‌هایی را به چندین ارز از جمله دلار آمریکا، یورو، یوان چین و سایر ارزهای محلی ارائه می‌دهد و از نگاه کارشناسان، این رویکرد به طور موثر ریسک های نرخ ارز مرتبط با پروژه های وام را کاهش می دهد، آسیب پذیری های ناشی از اتکای بیش از حد به دلار آمریکا را کاهش می دهد و رشد بازار سرمایه داخلی کشورهای عضو را تقویت می کند.
این بانک قصد دارد سهم تامین مالی پروژه انجام شده با پول ملی کشورهای عضو خود را به ۳۰ درصد در سال های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۶ افزایش دهد.
در نهایت، صندوق ذخیره اضطراری بریکس با ارائه پشتیبانی نقدینگی از طریق سوآپ ارزی به یاری این کشورها می‌آید، به این صورت که وقتی یک کشور عضو با کمبود طولانی مدت دلار آمریکا مواجه است و برای بازپرداخت بدهی های خارجی تلاش می کند، سازوکار موجود در کشورهای عضو برای ارائه کمک، کاهش وابستگی به ذخایر دلار آمریکا و تضمین ثبات در سیستم مالی این کشورها را تضمین می‌کند.
دلارزدایی،‌ فرایندی تدریجی
وزیر دارایی روسیه پیش از این در مورد اقدامات کشورش برای دلارزدایی گفته است: کنار گذاشتن دلار و یورو به تدریج پیش می‌رود؛ ما وظیفه نداریم همین فردا این ارزها را کنار بگذاریم، از آنها استفاده می کنیم، اما تلاش می کنیم به ارزهای قابل اعتمادتری روی بیاوریم.
سیلوانف خاطرنشان کرد: روسیه و چین حدود ۷۰ درصد از مبادلات اقتصادی خود را با ارزهای ملی تسویه می کنند و به این کار ادامه خواهند داد.
از نگاه کلایتون موریس روزنامه نگار آمریکایی، کنار گذاشتن دلار از معاملات، که توسط روسیه و چین در گروه بریکس ترویج شد، ضربه ای ویرانگر به غرب است.
وی گفت: روز به روز کشورهای بیشتری تصمیم می‌گیرند دلار آمریکا را کنار بگذارند - لائوس، پاکستان، آرژانتین، برزیل - همگی برای انجام معاملات، دلار را کنار می گذارند.
اشاره این روزنامه نگار آمریکایی به گزارش برخی رسانه های پاکستان بود که این کشور احتمالا قصد دارد برای پرداخت مبلغ قرارداد خرید نفت از روسیه، از «یوآن» چین به جای دلار آمریکا استفاده کند؛ موضوعی که باعث گسترش دامنه دلار زدایی از تجارت جهانی خواهد شد.
در رخدادی دیگر، رئیس کل بانک مرکزی روسیه دوم خردادماه ۱۴۰۲ با هدف مذاکرات دوجانبه و پیگیری روند اجرای توافقات و اسناد همکاری های مشترک مسکو – تهران به ایران سفر کرد؛ توافقاتی که اتصال شبکه شتاب ایران با میر روسیه یکی از آنها بود.
به گفته مقامات تهران – مسکو، هر دو کشور در حال دلارزدایی از مراودات تجاری خود هستند، به گونه ای در حال بررسی یک ارز مرجع هستند که روبل و ریال با هم تطابق داشته باشند.
وزیر دارایی عربستان نیز پیش از این گفته است که کشورش برای فروش نفت با ارزهای مختلف از جمله یورو و یوآن رویکرد بازی دارد. مقام های امارات متحده عربی نیز گفته اند که در مراودات تجاری خود با هند از روپیه هند بهره خواهند گرفت.

آمریکا: یافتن جایگزین برای دلار، آسان نیست
پیش از این، وزیر خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا گفته است: هنگامی که ما از تحریم‌های مالی مرتبط با نقش دلار استفاده می‌کنیم، این خطر وجود دارد که این کار به مرور زمان باعث تضعیف هژمونی جهانی دلار شود اما این ابزار بسیار مهمی است که ما سعی می‌کنیم عاقلانه از آن استفاده کنیم.
جانت یلن با تاکید بر اینکه تحریم‌ها زمانی مؤثرتر هستند که با حمایت متحدان آمریکا همراه شوند، خاطرنشان کرد: تحریم‌ها، تمایل چین، روسیه و ایران را برای یافتن جایگزینی برای دلار برانگیخته است اما به دلیل ویژگی‌های منحصر به‌ فرد دلار که تحت حمایت امن‌ترین و نقدشونده‌ترین دارایی‌های جهان (خزانه‌داری ایالات متحده) است، دستیابی به یک ارز جایگزین آسان نیست.

با وجود این اظهارات، رصد تسویه حساب های مالی کشورها نشان می دهد که زنگ تغییر در مناسبات مالی با پیام پایان برتری دلار در مراودات تجاری به صدا درآمده است و کشورها هرچند، آرام و تدریجی، برای تضمین منافع ملی خود در این مسیر گام بر می دارند.