سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در آخرین گزارش خود درآمدهای مالیاتی 17 کشور آسیا و اقیانوسیه را مورد بررسی قرار داده است. نتايج اين گزارش نشان مي دهد، نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی کشورهای عضو این سازمان در سال 2017 به طور متوسط 2.34 درصد بوده است. اين در حالي است كه بر اساس آمارهای داخلی نیز درآمدهای مالیاتی ایران در سال 1397 نسبت به سال 1396 با کاهش حدود 6 درصدی مواجه شده است. علاوه بر این نسبت درآمدهای مالیاتی به تولیدناخالص داخلی ایران نیز در سال 1397 نسبت به سال قبل خود کاهش شدید داشته است. البته با توجه به اینکه هنوز جزئیات ارقام عملکرد مالیات کشور به صورت کامل برای سال 1397 منتشر نشده، اما با تحلیل آمار اظهار شده توسط مسئولين مالیاتی، دلیل افت 6 درصدی درآمدهای مالیاتی در سال 1397 را می توان به کاهش قابل توجه درآمد مالیات بر واردات نسبت داد.

درآمد مالیاتی به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی

توانایی برای جمع آوری مالیات­ها یکی از اساسی ترین ظرفیت های یک کشور برای تامین مالی ارائه خدمات عمومی مانند آموزش، سلامت و برخی زیرساخت های مهم مانند برق، جاده و سایر موراد مشابه است. نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی در اقتصادهای کمترتوسعه یافته حدود 16 درصد، در بازارهای نوظهور 18 درصد و در اقتصادهای پیشرفته 26 درصد است. عدم توان دولت ها در شناسایی و کسب درآمدهای مالیاتی متناسب با حجم فعالیتهای اقتصادی، پیامدهایی مانند عدم امکان تامین مالی نیازهای توسعه ای کشور، افزایش بدهی های عمومی، کسری بالاي بودجه و تضعیف ارائه خدمات عمومی دارد از همین رو اکثر اقتصادها درصدد انجام اصلاحات مالیاتی با هدف شناسایی و کسب درآمدها در این حوزه هستند.  به گزارش معاونت بررسي هاي اقتصادي اتاق تهران، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD ) به تازگی نتیجه بررسی درآمدهای مالیاتی و نسبت درآمد مالیاتی به تولید ناخالص داخلی هفده کشور آسیا و اقیانوسیه را طي گزارشي منتشر کرده که مهمترین نتایج این مطالعه در ادامه ارائه شده است.

در سال 2017، نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در 17 کشور مورد بررسی در آسیا و اقیانوسیه از 11.5 درصد در اندونزی تا 32 درصد در نیوزیلند متفاوت بوده است. مطابق این گزارش، نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در تمام اقتصادهای آسیایی و اقیانوسیه از رقم متوسط OECD 34.2 درصد پایین تر بوده است.

همچنين در 11 اقتصاد از 17 کشور مورد بررسی، نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی طی سال­های 2007 تا 2017 افزایش یافته است. اما کشورهایی نظیر «استرالیا، اندونزی، قزاقستان، پاپوآ گینه نو، نیوزیلند و وانواتو» با کاهش نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی مواجه شده اند.

از میان اقتصادهای آسیا و اقیانوسیه، در 8 اقتصاد نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی بالاتر از این نسبت در آمریکای لاتين و کارائیب 22.8 درصد بوده است.

پنج کشور «فیجی، قزاقستان، سنگاپور، جزایر سلیمان و وانواتو» بین سال های 2016 تا 2017 با افزایش بیش از یک واحد درصدی در نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی خود مواجه شده اند، در حالی که دو کشور «مالزی و پاپوآ گینه نو» بیشترین کاهش را در این میان داشته اند (0.7 واحد درصدی).

در دهه گذشته، نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در 11 کشور افزایش و در 6 کشور کاهش یافته است. بیشترین افزایش در «فیجی و جزایر سلیمان»، به ترتیب 4.4 واحد درصد و 4.5 واحد درصد بوده، در حالی که بیشترین کاهش در «قزاقستان و پاپوآ گینه نو»، به ترتیب 9.7 واحد درصد و 7 واحد درصد ثبت شده است.

ساختار مالیاتی

در میان 17 اقتصاد مورد بررسی، در 9 اقتصاد، مالیات بر کالاها و خدمات بیشترین سهم از درآمد مالیاتی در سال 2017 را  به خود اختصاص داده اند. در حوزه كالاها وخدمات، مالیات بر ارزش افزوده مهمترین منبع افزایش درآمد در اکثر اقتصادهای «آسیایی و اقیانوس آرام» بوده است.

در 8 کشور باقی مانده، مالیات بر درآمد سهم عمده درآمدهای مالیاتی را به خود اختصاص داده اند، به استثنای «ژاپن» که در آن مشارکت تامین اجتماعی (حق بیمه)‌ بزرگترین منبع تامین درآمد بوده بطوریکه در سال 2016 ، حدود 40.4 درصد از کل درآمد مالیاتی را تامین کرده است.

اما براساس اين تحليل، ساختار مالیاتی اقتصادهای آسیایی از اقتصادهای منطقه اقیانوس آرام متفاوت است:

در کشورهای اقیانوسیه به استثنای «استرالیا و پاپوآ گینه نو»، مالیات بر ارزش افزوده حداقل 25 درصد از کل درآمد مالیاتی است، اما در اقتصادهای آسیایی به جز «اندونزی» مالیات بر ارزش افزوده کمتر از 25 درصد است.

 در اکثر اقتصادهای آسیایی درآمد حاصل از مالیات بر درآمد بنگاه­ها بیش از درآمد حاصل از مالیات بر درآمد (PIT  )است
به استثنای «ژاپن و کره.» در حالی که در اقیانوسیه، به جز در «فیجی» عکس این قضیه صادق است.

نسبت درآمد ناشی از مالیات بر ارزش افزوده از کل درآمدهای مالیاتی در اقتصادهای اقیانوسیه در مقایسه با اقتصادهای آسیایی بیشتر است.

درآمد ناشی از مالیات بر درآمد بنگاه ها در همه اقتصادها به استثنای «توکالئو و وانواتو»، که مالیات بر درآمد بنگاه را اعمال نمی کنند،  از 9.1 درصد کل درآمد مالیاتی در «ساموآ» تا 41.5 درصد در «مالزی» متغیر است.

وضعیت درآمدهای مالیاتی در ایران

اين تحليل در ادامه به بررسي وضعيت درآمدهاي مالياتي در ايران پرداخته است. درآمدهای مالیاتی ایران در سال 1397 با کاهش 6 درصدی نسبت به سال 1396 به حدود 109  هزار میلیارد تومان رسیده است. این در حالی است که رقم درآمدهای مالیاتی برای نه ماهه 1397 در مقایسه با مدت مشابه قبل، از رشد 12.8 درصدی برخوردار بوده است. کاهش 6 درصدی درآمد مالیاتی در سال 1397 مربوط به کاهش قابل توجه 40 درصدی این درآمدها در فصل چهارم این سال است.

با توجه به اعلام سازمان امور مالیاتی، وصولی بخش مالیات های مستقیم در سال 1397 رقمی معادل 64 هزار میلیارد تومان بود که 101 درصد تحقق و 15 درصد رشد نسبت به سال 1396 را نشان می دهد. همچنین در سال گذشته، حدود 45 هزار میلیارد تومان مالیات بر کالا و خدمات وصول شد که تحقق 91 درصدی و رشد 11 درصدی نسبت به سال 1396 را نشان می دهد.

با توجه به اینکه هنوز جزئیات ارقام عملکرد مالیات کشور به صورت کامل برای سال 1397 منتشر نشده است، با تحلیل آمار اظهار شده توسط مسئولان مالیاتی، دلیل افت 6 درصدی درآمدهای مالیاتی در سال 1397 را می توان به کاهش قابل توجه درآمد مالیات بر واردات نسبت داد.

درآمدهای مالیاتی مصوب در قانون بودجه کل کشور برای سال 1397 معادل 112 هزار میلیارد تومان تعیین شده بود که با توجه به عملکرد این درآمدها، حدود 95 درصد از این درآمدها، محقق شده است.

سهم درآمدهای مالیاتی از منابع عمومی بودجه مصوب در سال 1397 معادل 36.7 درصد در نظر گرفته شده بود که عملکرد درآمدهای مالیاتی در این سال نشان می دهد سهم مزبور محقق نشده و به 27.7درصد رسیده است.

نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی ایران در سال 1397 با کاهش شدید 2.3 واحد درصدی نسبت به سال 1396 به حدود 4.5 درصد رسیده که تقریباً مشابه رقم سال 1391 است.

بالاترين نسبت مزبور در سال 1395 اتفاق افتاده که برابر با 7.2 درصد بوده و بعد از آن روند افزایشی که از سال 1392 آغاز شده بود، متوقف و نزولی شده است.

 در مقایسه با بازارهای نوظهور و حتی کمترتوسعه یافته، نسبت مزبور برای ایران بسیار کم است و نشان می دهد درآمدهای مالیاتی سهم خود را در اقتصاد کشور متناسب با حجم اقتصاد، ایفا نکرده و چه بسا با نواقص هم از حیث ساختار نظام مالیاتی و هم از لحاظ روش ها و ابزارهای به کارگرفته شده، مواجه است.

بخش مهمی از عملکرد نامناسب شاخص های مالیاتی از جمله نسبت درآمد مالیاتی به تولیدناخالص داخلی، ناشی از عدم انجام اصلاحات مالیاتی به شکل منسجم وکامل در برخی اقتصادهاست. در تحقیق جدیدی که در ماه مه 2019 توسط صندوق بین المللی پول انجام شد به الزامات انجام اصلاحات مالیاتی در کشورها پرداخته است. بر اساس نتایج این مطالعه، انجام درست اصلاحات مالیاتی در یک اقتصاد نیازمند وجود تعهد سیاسی قوی و پذیرش آن توسط کلیه ذینفعان است. 

 کشورهایی که هم نسبت به اصلاح نظام اداری مالیاتی و هم اصلاحات سیاستی مالیاتی اقدام می کنند، منافع مستمر بزرگتری را کسب خواهند کرد.

 یک استراتژی موفق اغلب با اعمال اصلاحات مالی که اثرات سریعتری دارند، آغاز می شود تا از این طریق ممنتم لازم برای ادامه سایر اصلاحات تامین گردد.

از جمله موارد مزبور می توان به ساده سازی نظام مالیاتی، کاهش معافیت ها، اصلاح مالیات غیرمستقیم بر کالاها و خدمات و همچنین مدیریت بهتر نظام ارزیابی و انطباق از طریق تقویت بخش ماليات دهي، (اغلب از طریق تقویت دفتر مرتبط با مالیات دهندگان بزرگ)، اشاره کرد.

یک استراتژی جامع اصلاحات که می تواند در قالب استراتژی میان- مدت هم طراحی شود، به اولویت دهی درست روش های انتخاب شده و تسهیل اجرای صحیح آن کمک می کند.