با توجه به شرایط اعضای این اتحادیه(روسیه، قزاقستان، ارمنستان، بلاروس و قرقیزستان) و نیز شرایط ایران به عنوان یکی از اقتصادهای پر قدرت منطقه خاورمیانه، داشتن منابع غنی معدنی و طبیعی و همچنین ذخایر فراوان نفت و گاز، توسعه ارتباط ایران با اعضای این اتحادیه، به طور قطع موجب ارتقای تجارت منطقه‌ای و جهانی شده و کشورهای عضو می‌توانند بازارهای مناسبی در جذب صادرات ایران و تأمین نیازهای وارداتی کشورمان باشند.

با توجه به اهمیت پیوندهای تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در این مطلب، به بررسی وضعیت تجاری ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال‌های ۱۳۹۷- ۱۴۰۲ در دو بخش واردات و صادرات می‌پردازیم.

الف) وضعیت کلی واردات ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)
بر اساس جدول زیر، در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ وارادت ایران از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از نظر ارزش روند صعودی داشته، به‌گونه‌ای که از ۱.۵ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۷ به ۱.۸ میلیارد دلار در پایان سال ۱۴۰۱ رسیده است. با این حال در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ این روند، افزایش معکوس شده است. سهم واردات ایران از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال‌های ۱۳۹۷-۱۴۰۱ تقریباً ثابت و برابر ۳ درصد بوده است. بیشترین سهم با ۳.۶ درصد برای سال ۱۳۹۷ و کمترین سهم با ۲.۸ درصد برای سال ۱۳۹۹ بوده است.

با توجه به عملکرد ۹ ماهه ابتدایی امسال، انتظار می‌رود تا پایان سال، واردات ایران از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۲ میلیارد دلار(سهم ۳ درصدی) برسد. این در حالی است که انتظار می‌رود با امضای توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا این سهم بیش از پیش افزایش یابد زیرا مزایای واردات از این کشورها به دلیل حذف و یا کاهش تعرفه‌های وارداتی بیش از سایر کشورها می‌شود.

میزان واردات ایران از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از نظر وزن در سال‌های اخیر (۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱) بین ۲.۵ تا ۴ میلیون تن بوده که به در اختیار گرفتن سهم بین ۸ تا ۱۰ درصد اوراسیا از واردات ایران منجر شده است. با توجه به عملکرد ۹ ماهه ابتدایی امسال انتظار می‌رود تا پایان امسال در حدود ۳.۹ میلیون تن کالا از اتحادیه اقتصادی اوراسیا وارد ایران شود که سهمی در حدود ۳.۹ درصدی از کل واردات ایران را خواهد داشت.

براساس نمودار زیر، روسیه مهم‌ترین تأمین‌کننده نیاز وارداتی ایران در میان کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا با سهم بالای ۸۵ درصد در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ است. با توجه به عملکرد ۹ ماهه ابتدایی امسال، انتظار می‌رود در پایان
سال ۱۴۰۲ نیز سهم حدود ۹۱ درصد از واردات ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا را به خود اختصاص دهد.

بعد از روسیه، قزاقستان با سهم ۷ درصدی در سال ۱۴۰۱ قرار دارد. دیگر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا سهم ناچیزی از کل واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند.

ب) وضعیت کلی صادرات ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)
براساس جدول زیر، در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از نظر ارزش همانند واردات، روند صعودی داشته به‌گونه‌ای که از ۶۱۵ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۷ به ۱.۵ میلیارد دلار در پایان سال ۱۴۰۱ رسیده است.
هم‌زمان با آن، سهم صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ روند افزایشی داشته و از ۱.۴ درصد به ۲.۸ درصد رسیده است. بیشترین سهم با سه درصد برای سال ۱۳۹۹ و کمترین سهم با ۱.۴ درصد برای سال ۱۳۹۷ بوده است.

با توجه به عملکرد ۹ ماهه ابتدایی امسال، انتظار می‌رود تا پایان امسال، صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۱.۶ میلیارد دلار(سهم ۳.۴ درصد) برسد. این در حالی است که انتظار می‌رود با امضای توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا این سهم بیش از پیش افزایش یابد زیرا مزایای صادرات به این کشورها به دلیل حذف و یا کاهش تعرفه‌های وارداتی آنها بیش از سایر کشورها می‌شود.

میزان صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از نظر وزن در سال‌های اخیر (۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱) بین ۱.۶ تا ۳.۵۴ میلیون تن بوده که به در اختیار گرفتن سهم بین ۱.۳ تا ۲.۹ درصد کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از صادرات ایران منجر شده است. با توجه به عملکرد ۹ ماهه ابتدایی امسال، انتظار می‌رود تا پایان سال ۱۴۰۲ نزدیک به ۴.۲ میلیون تن کالا به اتحادیه اقتصادی اوراسیا صادر شود که سهمی نزدیک به ۳.۱ درصدی از کل صادرات ایران را خواهد داشت.

براساس نمودار زیر، روسیه مهم‌ترین خریدار کالای ایرانی با سهم بالای ۴۰ درصد در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ بوده و انتظار می‌رود در پایان سال ۱۴۰۲، سهم آن به حدود ۵۷ درصد برسد. بعد از روسیه، ارمنستان دومین خریدار کالای
ایرانی با سهم در حدود ۲۵ درصد است.

جمع‌بندی
همان‌گونه که اشاره شد، روسیه مهمترین شریک تجاری کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اورسیا با ایران است که این نقش و سهم، بعد از تحریم‌های غرب و اروپا علیه این کشور به دلیل جنگ با اوکراین گسترش حداقلی داشته است. با این حال با امضای توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا انتظار می‌رود روابط تجاری بیش از پیش گسترش یابد و این مهم می‌تواند نقش قابل توجهی در خنثی‌سازی تحریم‌های اقتصادی داشته باشد.

با این حال بدون آماده‌سازی زیرساخت‌ها و تسهیل قوانین تجاری نمی‌توان انتظار داشت تغییر قابل توجهی در روابط تجاری بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایجاد شود. علاوه بر این، در شرایط کنترل‌های ارزی و تجاری و وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم اقتصادی باید راهکارها و تمهیدات لازم برای آسیب‌های حداقلی ناشی از توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و روسیه در نظر گرفته شود.

دکتر علی نجفی _ کارشناس آمار اقتصادی