افسانه شرکت - موضوع نفت و اقتصاد نفتی به تنهایی نمی تواند سبب پیشرفت یا پسرفت کشورهای تولیدکننده شود. آنچه امروزه سبب شده تا از نفت به عنوان بلا در کشورهای دارنده نام برده شود عملکرد اقتصادی ضعیف کشورهای برخوردار از منابع نفت است. نگاهی به سیر تاریخی اقتصاد ایران نشان می‌دهد نوسان شدید درآمدهای نفتی به واسطه کاهش قیمت، مقدار صادرات و تولید و این اواخر تحریم، پدیده‌ای تکرارشونده در اقتصاد ایران بوده و خواهد بود بنابراین نیازمند تغییر رویکرد از اقتصاد متکی به درآمدهای نفتی به اقتصاد غیرنفتی هستیم.

از آنجا که در کشور ما منابع بودجه دولت از فروش نفت تامین می شود هر زمان که نوسانی در قیمت نفت روی دهد اقتصاد کشور را با بحران روبرو خواهد کرد در چند سال اخیر با وجود تحریم ها و کاهش قیمت جهانی نفت بحث کاهش اتکای اقتصاد به درآمدهای نفتی بیش از پیش مطرح شده است و از اینرو دولت و برنامه ریزان به فکر جایگزین هایی برای اقتصاد تک محصولی هستند. انضباط شدید مالی و صرفه جویی در هزینه های جاری، مالیات، حرکت به سمت اقتصاد دانش بنیان و صادرات غیر نفتی به عنوان گزینه های کارآمد برای پر کردن خلاء درآمدهای نفتی در اقتصاد بیان می شوند. در این میان توجه به تولید داخل و حمایت همه جانبه و هدفمند از صادرات مواردی است که در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی نیز به آن تاکید شده است. بنابراین اگر دولت بتواند صادرات غیرنفتی را جایگزین نفت نماید نه تنها می تواند به مرور اقتصاد را از تاثیر نوسان قیمت نفت خارج کند بلکه درآمد همیشگی و پایدار بدست خواهد آورد.

هرچند اثرات مخرب درآمدهای صدور نفت خام غیرقابل انکار است اما کشورهایی نیز وجود دارند که توانسته اند با بهره گیری از این موهبت پیشرفت کرده و از دستاوردهای مثبت آن بهره مند شوند. کیومرث فتح الله کرمانشاهی، رییس کمیسیون توسعه صادرات خانه اقتصاد ایران معتقد است جایگزین کردن کالاهای دیگر به جای نفت به معنای عدم صادرات این محصول نیست بلکه به معنای صرف درآمدهای حاصل از صادرات این محصول در توسعه زیرساخت های اقتصادی کشور است.

کرمانشاهی به اگزیم نیوز گفت: سالیان سال اتکای اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی و صادرات تک محصولی بوده است اما الان وقت آن رسیده که به سمتی حرکت کنیم که درآمدهای نفتی را در زیرساخت های کشور اعم از زیرساخت های اقتصادی و تجاری که فضای اقتصاد را تسهیل و روان می کنند خرج نماییم نه آنکه درآمدهای نفتی را خرج هزینه های جاری کشور کنیم. در واقع فلسفه تشکیل صندوق توسعه ملی نیز توجه به همین رویکرد بوده است.

وی با اشاره به اینکه اتکای به نفت سبب شده تا کمتر به توان داخلی توجه کنیم تصریح کرد: کشور ما در هر چهار بخش اصلی اقتصاد یعنی کشاورزی، صنعت، معدن و خدمات دارای ظرفیت ها و منابع گسترده ای است که باید آن ها بالفعل کرد. این مهم نیز تنها با برنامه ریزی محقق می شود. اینکه بخواهیم به صورت روزمره و بدون برنامه جامع یا استراتژیک کشور را اداره کنیم قطعا راه به جایی نخواهیم برد. برای فاصله گرفتن از صادرات نفتی نیازمند عزم و اراده ملی، بسترسازی، فرهنگ سازی و آموزش هستیم.

مزیت های صادراتی بخش های اصلی اقتصاد ایران

صادرات در هر کشوری براساس مزیت نسبی و رقابتی آن شکل خواهد گرفت، تنوع بخشیدن به صادرات به منظور کاهش وابستگی به یک بخش و کمتر آسیب پذیر ساختن اقتصاد در مقابل شوک های جهانی از قبیل افت ناگهانی در قیمت های کالا از جمله مسایلی است که باید به آن توجه کرد.

کرمانشاهی در خصوص مزیت های ایران در بخش کشاورزی و معدن توضیح داد: کشور ما 11 اقلیم از 13 اقلیم آب و هوایی دنیا را داراست بنابراین در این بخش در هر سه مرحله کاشت، داشت و برداشت بسیاری از محصولات مزیت خدادادی داریم نکته مهم در تولید محصولات کشاورزی ارگانیک و سالم بودن آن هاست. صادرات غذای کشاورزی سالم و نه تراریخته می تواند بازارهای صادراتی زیادی را به روی محصولات کشاورزی ایران باز نماید. ضمن آنکه باید در تولید کالاهای اساسی که در حال حاضر آن ها را وارد میکنیم مثل دانه های روغنی، نیشکر، شکر، برنج و چای نیز خودکفا شویم.

وی افزود: در بخش معدن نیز می توان با قاطعیت گفت به اندازه جدول مندلیوف در کشور ما ذخایر معدنی وجود دارد. شناسایی معادن با توجه به اولویت و ارزش افزوده ای که ایجاد می کنند می تواند مزیت کشور را در این بخش افزایش دهد.

رییس کمیسیون توسعه صادرات خانه اقتصاد ایران ادامه داد: در بخش صنعت باید به سمت تولید محصولات های تک، تولید انبوه و تجاری سازی این محصولات حرکت کنیم. برای صادرات در این بخش نیاز به یک برنامه ریزی استراتژیک صنعتی داریم ضمن آنکه فعال کردن و توجه به صنایع کوچک و متوسط نیز برای توسعه صادرات در این بخش الزامی است. کرمانشاهی با تاکید بر این که بسیاری از صنایع ما در حال حاضر با مشکلات بیمه ای، بانکی و سرمایه در گردش مواجه هستند خواستار توجه دولت و مسوولین به این صنایع شد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه ایران در صادرات خدمات فنی مهندسی دارای مزیت است افزود: در بخش خدمات حدود 11 زیر بخش و 150 زیر شاخه داریم که باید فعال شوند. ضمن آنکه با داشتن دانش و نیروی کار کافی می توانیم در صادرات خدمات فنی مهندسی موفق عمل نماییم اما از سوی دیگر برای موفقیت نیازمند توجه، اعطای منابع، تسهیلات بانکی و ضمانت نامه خاص به این بخش هستیم.

جلوگیری از صادرات محصولات خام

همانگونه که گفته شد صادرات در هر کشوری براساس مزیت نسبی و رقابتی آن شکل خواهد گرفت، ایران کشوری با وفور منابع معدنی و منابع نفت و گاز است. شناسايي راه حل هايي براي ارتقاي ارزش افزوده مواد، محصولات و فرآيندهاي كل زنجيره بخش های معدنی و نفتی مي تواند به برون رفت ازخام فروشي در این بخش ها كمک كند.

جلوگیری از خام فروشی و صادرات کالاهایی با ارزش افزوده بیشتر نه تنها سبب افزایش اشتغال در کشور می شود که ارزآوری بالایی را نیز به همراه دارند. بهترین گزینه به جای خام فروشی نفت و گاز ایجاد صنایع تبدیلی پایین دستی مربوط به نفت و گاز همراه با فناوری بالا و قیمت تمام شده پایین است.

رییس کمیسیون توسعه صادرات خانه اقتصاد ایران با اشاره به آنکه باید از خام فروشی صرف فاصله گرفت اظهار کرد: توجه به صنایع پایین دستی و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر اشتغال و ارزآوری به همراه دارد. همانگونه که می گوییم باید از صادرات نفت خام جلوگیری کرده و به سمت صادرات محصولات پتروشیمی، پلیمری و کوپلیمری حرکت کنیم در خصوص صنایع پایین دستی نیز باید از همین رویکرد پیروی کنیم.

کرمانشاهی افزود: قبل از صادرات باید به دنبال بازاریابی بود و پس از آن کالا را برای صادرات تولید کرد. دنیا وظیفه ندارد هر کالایی را که ما تولید می کنیم بخرد. ما باید نیاز بازار را سنجیده و مطابق با نیازها و سلیقه بازارهای هدفمان تولید کنیم. برندسازی کالاهای صادراتی به معنای ایجاد ذهنیت در مشتری نکته مهمی است که امروزه مغفول مانده است این امر نیازمند برنامه ریزی های بلندمدت است. هر چند تولید محصولات با ارزش افزوده مهم است اما کافی نیست یعنی هر کالای تولیدی را نمی توان بدون توجه به نیاز و سلایق بازارهای هدف تولید و صادر کرد. امروزه بازاریابی و برندسازی از الزامات صادرات پایدار بشمار می رود.

توجه به اقتصاد دانش بنیان به عنوان مزیت صادراتی

 می توان کالاهای صادراتی ایران را به دو بخش کالاهای سنتی وکالاهای پیشرفته و با تکنولوژی بالا (های تک) دسته بندی کرد. تولید کالاهای دانش بنیان و استفاده از نیروی انسانی و نخبه می تواند زمینه های ارزآوری نیروی انسانی و نخبگان را فراهم نماید. امروزه صنایع های تک به مانند مواد اولیه و خدمات به عنوان پایدارترین روش ارزآوری در دنیا مطرح هستند چرا که تابعی از قیمت نمی باشند.

کرمانشاهی در این خصوص به خبرنگار اگزیم نیوز گفت: در بخش کالاهای سنتی در محصولاتی مانند فرش دستبافت، پسته، زعفران، خرما دارای مزیت هستیم اما کاستی هایی نیز در صادرات این محصولات داریم که اصلی ترین آن ها بسته بندی این محصولات است اینکه پسته را در بسته های 50 کیلویی یا زعفران را فله ای صادر کنیم نمی توان به تداوم صادرات این محصولات امیدوار بود. بازاریابی، بسته بندی و برندسازی مثل حلقه های زنجیر به هم متصل هستند بنابراین برای تداوم صادرات این محصولات نیازمند تغییر رفتار تجاریمان هستیم.

وی ادامه داد: در بخش کالاهای های تک مثل نانو تکنولوژی، بایو تکنولوژی، کالاهای نو ترکیب و کالاهای دانش بنیان طی ده سال اخیر در کشور پیشرفت های خوبی را شاهد بودیم. عمده مشکل این بخش نبود سرمایه است. مخترعین ما سرمایه اندکی دارند و تنها با فکرشان یک کالا را تولید می کنند بنابراین در مرحله صادرات و تجاری سازی محصولات خود نیازمند تسهیلات و وام ارزان قیمت از طرف دولت هستند. البته این امر وظیفه معاونت علمی- فناوری و معاونت تجاری سازی ریاست جمهوری است تا این تسهیلات را در اختیار تولیدکنندگان کالاهای دانش بنیان قرار دهند. رییس کمیسیون توسعه صادرات خانه اقتصاد ایران در پایان هدایت سرمایه گذاری خارجی به سمت بخش های دانش بنیان را به عنوان راهکاری دیگر برای حل مشکلات این بخش عنوان کرد.

تلاش در زمینه تولید دانش و به دنبال آن توانایی تولید دانش گامی بلند در جهت پیشرفت و توسعه اقتصاد است ضمن آنکه توجه به این نکته نیز ضروری است که هر ماده طبیعی مانند معادن یا صنایع معدنی از آنجا که تابع قیمت های جهانی است می تواند اقتصاد را به سرنوشت اقتصاد نفتی مبتلا کند بنابراین بهترین جایگزین برای اقتصاد تک محصولی اقتصاد دانش بنیان است از اینرو در جانشین سازی باید به رویکردهای پایداری که دانش و نیروی متخصص با خود به همراه دارد توجه کرد.