به گزارش اگزیم نیوز از روابط عمومی پژوهشکده پولی و بانکی، در خلاصه مدیریتی این گزارش که توسط مهدی هادیان تدوین و حمید زمانزاده و سجاد ابراهیمی ناظران علمی آن بوده اند، آمده  است: سیاست‌گذاری پولی در اقتصاد ایران طی دهه‌های گذشته مبتنی بر رویکرد هدف‌گذاری کل‌های پولی همانند نرخ رشد پایهٔ پولی و نقدینگی برای دستیابی به اهداف کلان اقتصادی شامل کنترل تورم و ثبات رشد اقتصادی بوده است که در عمل با توجه به ماندگاری نرخ‌های تورم دورقمی، موفقیت چندانی نداشته است. این در حالی است که تجارب دیگر کشورها طی دورهٔ گذشته بیانگر آن بوده است که دستیابی به هدف کنترل تورم و ثبات قیمت‌ها عمدتاً در چهارچوب هدف‌گذاری نرخ‌های بازار پول پیگیری شده است. به همین جهت، بانک مرکزی ج.ا.ا. نیز از اواخر سال گذشته با اعلام رویکرد نوین در سیاست‌گذاری پولی، گذر از هدف‌گذاری کل‌های پولی و حرکت به‌سمت هدف‌گذاری نرخ‌های سود کلیدی در بخش پولی را آغاز کرده است. بدیهی است، این تغییر رویکرد حرکتی انتقالی است و طی زمان با فراهم شدن زیرساخت‌ها و طراحی ابزارها و سازوکارهای آن امکان‌پذیر خواهد بود. در چنین شرایطی است که تغییرات کریدور نرخ سود و همچنین نرخ سود مبنا در بازار بین‌بانکی، توانایی اثرگذاری در سایر نرخ‌های بازار و همچنین منحنی نرخ بازده در اقتصاد به‌منظور مدیریت تقاضای کل و دستیابی به اهداف کلان اقتصادی خواهد داشت.

در این راستا، یکی از الزامات اساسی برای اثرگذاری در نرخ‌های بازدهی در اقتصاد، وجود طیفی از ابزارهای مالی کوتاه‌مدت است که با توجه به بانک‌محور بودن نظام مالی کشور، تمرکز این بحث بر ضرورت تعریف و طراحی ابزارهای بازار پول با استفاده از ظرفیت شبکهٔ بانکی و نهادهای مالی وابسته به آن‌ها در کشور است. بدیهی است، تنوع‌بخشی به ابزارهای پولی، در شرایطی که سیالیت نقدینگی بخش خصوصی افزایش یافته است و با جابه‌جایی آن بین بازارهای دارایی، سبب بروز تقاضاهای سوداگری و ایجاد نوسانات شدید قیمتی در این بازارها می‌شود، به‌نوعی می‌تواند با ارائهٔ پیشنهادهای جذاب به سرمایه‌گذاران، سبب هدایت نقدینگی و مهار تقاضاهای سفته‌بازی شود.

با توجه به ضرورت تنوع‌بخشی به ابزارهای بازار پول، در این گزارش جایگاه حساب سپردهٔ بازار پول و همچنین صندوق‌ سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول در بخش پولی اقتصاد بررسی و دلالت‌های آن برای مدیریت نرخ‌های سود و دستیابی به اهداف کلان اقتصادی ارائه شده است.

صندوق سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول 

صندوق سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول  که صندوق بازار پول  نیز نامیده می‌شود، نوعی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک است که منابع جذب‌شده را در ابزارهای مالی کوتاه‌مدت بسیار نقدشونده سرمایه‌گذاری می‌کند. این ابزارها شامل پول نقد، اوراق بهادار نزدیک به وجه نقد ، و اوراق بدهی با درجه اعتبار بالا و سررسید کوتاه‌مدت است. به‌عبارت‌دیگر، صندوق‌های بازار پول برای ارائهٔ گزینه‌های سرمایه‌گذاری با نقدشوندگی بالا و سطح بسیار پایین ریسک به سرمایه‌گذاران ارائه شده است. صندوق بازار پول ممکن است در طیفی از ابزارهای مالی مبتنی بر بدهی به شرح ذیل سرمایه‌گذاری کند:

*                                              گواهی پذیرش بانکی  بدهی کوتاه‌مدت که توسط بانک تجاری تضمین شده است؛

*                                               گواهی سپرده  - گواهی پس‌انداز بانکی با سررسید کوتاه‌مدت؛

*                                               اوراق تجاری  - بدهی کوتاه‌مدت بدون تضمین شرکت‌ها؛

*                                               توافق‌نامه‌های بازخرید  - اوراق بهادار کوتاه‌مدت دولت؛ و

*                                             اسناد خزانه‌داری  - اوراق بدهی کوتاه‌مدت دولت.

ازآنجاکه بازدهی این ابزارها به نرخ بهرهٔ بازار بستگی دارد، بازدهی کلی صندوق نیز تحت تأثیر نرخ بهرهٔ بازار خواهد بود و درنتیجه تغییرات آن سیگنالی مناسب برای هدایت سیاست پولی و در صورت لزوم بازنگری در نرخ‌های بهرهٔ کلیدی خواهد بود.

هرچند بسیاری از سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند مقادیری قابل‌ِتوجه از پول نقد را برای کوتاه‌مدت در چنین صندوق‌هایی نگهداری کنند، ازآنجاکه این صندوق‌ها عایدی سرمایه زیادی ندارد و ارزش اوراق بدهی نیز تحت تأثیر نوسانات نرخ بهره و سیاست پولی قرار دارد، اساساً برای اهداف سرمایه‌گذاری بلندمدت، مانند برنامه‌های بازنشستگی، مناسب نیستند. اما، دارندگان واحدهای این صندوق می‌توانند به‌طورمعمول در هر زمان پول خود را برداشت کنند، هرچند ممکن است طبق سیاست‌های مختص هریک از کارگزاری‌ها و یا شرکت‌های سرمایه‌گذاری در تعداد دفعات برداشت در دوره‌ای خاص محدودیت داشته باشند؛ همچنین باید توجه داشت که صندوق‌های بازار پول تحت پوشش شرکت فدرال بیمهٔ سپرده نیستند، درحالی‌که حساب‌ها و سپرده‌های بانکی تحت پوشش این نوع بیمه هستند. در جدول ۱ مهم‌ترین مزایا و معایب سرمایه‌گذاری در صندوق‌ بازار پول آورده شده است.

جدول ۱. مزایا و معایب صندوق‌های بازار پول

در نظام مالی ایران، صندوق‌های سرمایه‌گذاری نخستین بار در اسفند سال ۱۳۸۶ معرفی و از اوایل سال بعد بصورت رسمی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز به کار کردند. برخلافِ عرف متداول صندوق‌های بازار پول که صرفا بر ابزارهای با درآمد ثابت و نه اوراق سهام متمرکزند، طبق مقررات سازمان بورس و اوراق بهادر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری «در اوراق بهادار با درآمد ثابت» می‌توانند بخشی از وجوه خود را در اوراق سهام شرکت‌های بازار سرمایه نیز سرمایه‌گذاری کنند و لذا به همین دلیل است که عمدتاً بازدهی‌های بالاتر از نرخ‌های سود رایج در بازار پول ارائه می‌دهند. یکی از اقداماتی که در این راستا برای سیاست‌گذار پولی متصور است، طراحی قواعد و سازوکارهایی برای تأسیس صندوق‌های بازار پول توسط بانک‌ها و مؤسسات اعتباری است که بتوانند با سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت، اسناد خزانه، و دیگر اسناد بدهی ایمن بازدهی بیشتری برای دارندگان واحدهای این صندوق‌ها نسبت‌به سپرده‌های بانکی به‌همراه داشته باشد. نکتهٔ مهم در این زمینه عمق‌بخشی به ابزارهای قابل‌ِسرمایه‌گذاری در این صندوق‌هاست که به‌عنوان نمونه، می‌توان به پذیرش‌های بانکی، اوراق تجاری، و گواهی‌های سپرده اشاره کرد. علاوه‌براین، می‌توان با اضافه کردن دیگر ویژگی‌های صندوق‌ بازار پول ازجمله برخورداری محدود و مشخص از کارت نقدی و صدور چک به پشتوانهٔ این صندوق‌ها، جذابیت این صندوق‌ها را افزایش داد و درنتیجه بخشی از نقدینگی جامعه را برای خرید اوراق مشارکت و اسناد بدهی بخش دولتی هدایت کرد.

حساب سپردهٔ بازار پول 

حساب سپردهٔ بازار پول  که همچنین به‌عنوان حساب بازار پول  نیز شناخته می‌شود، نوعی خاص از حساب‌های پس‌انداز بانکی و یا اتحادیه‌های اعتباری  است و دارای برخی ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که در حساب‌های پس‌انداز متداول وجود ندارد. اکثر این حساب‌ها نرخ بهرهٔ بیشتری نسبت‌به حساب‌های پس‌انداز رایج دارند  و عمدتاً شامل امتیازاتی همچون برخورداری از چک و کارت نقدی نیز می‌شوند. علی‌رغم این، حساب‌های بازار پول شامل محدودیت‌هایی نیز هستند که باعث می‌شود در بحث تراکنش‌ها به‌اندازهٔ حساب‌های جاری و یا پس‌انداز انعطاف‌پذیر نباشند. می‌توان گفت، حساب‌ بازار پول ترکیبی از حساب‌های جاری و پس‌انداز است و زمانی که پول مازاد قابل‌توجهی داریم و متمایل به دریافت نرخ سود بیشتری نسبت‌به حساب‌های پس‌انداز هستیم؛ اما درعین‌حال، نیازمند تعداد دسترسی مشخصی به وجوه نیز هستیم، این ابزار می‌تواند قابل‌ِاستفاده باشد

حساب‌های بازار پول تنها ابزار ارائه‌شده توسط بانک‌ها و اتحادیه‌های اعتباری نیستند و حساب‌ها و سپرده‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌توانند جایگزین و رقیب این حساب باشند. بااین‌حال، اغلب اوقات ممکن است مفهوم حساب‌های سپرده بازار پول (MMDA) با صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول (MMMF) خلط شود. ازآنجاکه هر دو گزینه در ابزارهای کوتاه‌مدتی همانند گواهی سپرده، اوراق بهادار دولتی، و اوراق تجاری سرمایه‌گذاری می‌کنند، می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای سرمایه‌گذاری موقتی وجوه کوتاه‌مدت افراد، خانوارها، و شرکت‌ها باشد، اما تفاوت‌هایی نیز دارند. در جدول ۲ نیز مهم‌ترین تفاوت‌های این ابزارها با سایر ابزارهای پولی مشابه ارائه شده است.

جدول ۲. تفاوت‌های اساسی بین ابزارهای پولی عمده

از آنجا که در بانکداری متعارف، حساب سپردهٔ بازار پول مشمول عایدی بهرهٔ بیشتر از حساب‌های پس‌انداز است، برای مقایسهٔ سودآوری در بانکداری اسلامی، نزدیک‌ترین جایگزین برای حساب پس‌انداز متعارف حساب سپردهٔ سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت خواهد بود. اکنون اگر در شرایطی، فرد متمایل به دریافت نرخ سودهایی بالاتر از نرخ سود سپرده‌های سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت باشد، ولی نیازمند آن است که در هر ماه امکان تعداد برداشت مشخصی از این حساب را نیز داشته باشد، مشروط به آنکه مانده حساب از سطحی مشخص کمتر نشود، می‌توان به‌جای انتخاب سپردهٔ سرمایه‌گذاری مدت‌دار که برداشت قبل از موعد آن مشمول جریمه است، با تعریف حساب سپردهٔ بازار پول این نیاز مشتری را پاسخگو بود و درنتیجه با مدیریت مؤثر این منابع و هدایت آن به‌سمت بازار بدهی، از هجوم نقدینگی سرگردان به‌سمت بازارهای دارایی و ایجاد التهابات قیمتی جلوگیری کرد.

اما نکته‌ای که در این بحث وجود دارد میزان پایبندی بانک‌ها به قوانین و مقررات بانکی است. در ابتدا باید بررسی کرد که آیا بانک‌ها به حداکثر نرخ سود و جرائم برداشت قبل از موعد برای هریک از سررسیدهای سپرده‌های سرمایه‌گذاری مختلف پایبند هستند یا خیر؟ این بحث ازآن‌جهت مهم است که اگر نرخ سودها به یکدیگر نزدیک باشد و تفاوتی معنادار نداشته باشد، مشتریان اغلب سعی می‌کنند سپرده‌های با سررسید کمتر را انتخاب کنند که از انعطاف‌پذیری بیشتری در مدیریت جریان نقد برخوردار باشند و به‌عبارت‌دیگر عملاً نیازی به حساب سپردهٔ بازار پول نخواهد بود.

تجربهٔ شبکهٔ بانکی در ایران علی‌الخصوص در نیمهٔ نخست دههٔ ۱۳۹۰ نشان داده است که پایبندی چندانی به حداکثر نرخ‌های سود اعلامی در سررسیدهای مختلف، وجود ندارد و به انحای مختلف، از مصوبات شورای پول و اعتبار عدول شده است. در همین راستا، می‌توان به برابری تقریبی نرخ سود انواع سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار و تبدیل ‌شدن آن‌ها به حساب‌های روزشمار طی سال‌های ۱۳۹۲-۱۳۹۴ در برخی از بانک‌ها اشاره کرد. مورد دیگر، وجود حساب‌های پشتیبان است که در مقطعی، بانک مرکزی مجوز آن را در قالب مادهٔ ۲۴ دستورالعمل جدید حساب‌جاری داده بود. این مجوز باعث می‌شد هرگونه کسری در حساب‌جاری از حساب‌های غیردیداری قابل‌ِتأمین باشد. در چنین شرایطی، افراد وجوه حداقلی را در حساب‌جاری نگهداری می‌کنند و عمدهٔ نقدینگی برای انتفاع از عایدی نرخ سود به سپرده‌های سرمایه‌گذاری منتقل می‌شود. هرچند بانک مرکزی با مشاهدهٔ آثار آن در هزینهٔ تمام‌شدهٔ تجهیز منابع در شبکهٔ بانکی، در اوایل امسال ‌آن را لغو کرده است، اما می‌توان گفت این مجوز به‌نوعی همان کارکردهای حساب سپردهٔ بازار پول در بانکداری متعارف را داشته است، با این تفاوت که محدودیتی در تعداد برداشت‌های ماهانهٔ آن نداشته است.

جمع‌بندی و توصیه‌های سیاستی

مدیریت سیاست پولی مبتنی بر نرخ‌های سود برای دستیابی به اهداف کلان، مستلزم برخورداری از بازار پول پویا و عمیق است که در این راستا یکی از راهبردهای آن تنوع‌بخشی به ابزارهای بازار پول است. به‌همین‌جهت، در این گزارش سعی شد کارکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول و حساب‌های ‌سپردهٔ بازار پول به‌صورت خلاصه بحث و بررسی و دلالت‌های آن برای شرایط پیش‌روی سیاست‌گذاری پولی در اقتصاد ایران ارائه شود.

نتایج نشان می‌دهد، در شرایطی که پایبندی کامل به ضوابط و مقررات شورای پول و اعتبار در خصوص نرخ سود سپرده‌ها وجود داشته باشد، به این معنا که در عمل تفاوتی معنادار بین نرخ‌ سود سپرده‌ها در سررسیدهای مختلف وجود داشته باشد و برداشت‌های قبل از موعد مستلزم پرداخت جریمه و کاهش نرخ سود مؤثر باشد، وجود حساب سپردهٔ بازار پول می‌تواند ضمن برخورداری از انعطاف‌پذیری در برداشت وجوه و انجام دادن تراکنش، تا حدودی مشوقی برای سپرده‌گذاران برای برخورداری از نرخ سودهای نزدیک به بازار پول باشد. در چنین ساختاری، پیشنهاد می‌شود به‌منظور کاهش سیالیت و افزایش ماندگاری وجوه کوتاه‌مدت شبکهٔ بانکی، چهارچوب حساب‌ بازار پول تدوین شود.

علاوه بر حساب سپردهٔ بازار پول، صندوق‌های بازار پول نیز راهبرد دیگری است که ضمن استخراج نرخ‌های بازدهی از بازار پول و سیگنال‌دهی به سیاست‌گذار پولی برای هدایت کریدور نرخ سود، نقشی مؤثر در جذب نقدینگی‌های سرگردان و منابع کوتاه‌مدت خواهد داشت. در این زمینه نیز پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذار پولی با طراحی قواعد و سازوکارهای نظارتی زمینهٔ تأسیس این صندوق‌ها را توسط بانک‌ها و مؤسسات اعتباری فراهم کند. البته ضروری است که برای تنوع‌بخشی به ابزارهای قابل‌ِسرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها، علاوه بر اوراق مشارکت و اسناد خزانه، ابزارهای متداول دیگر ازجمله گواهی سپرده، پذیرش‌های بانکی، و اوراق تجاری نیز به‌تدریج به‌عنوان ابزارهای قابلِ‌معامله در بازار سرمایه عملیاتی شوند. بدیهی است این چهارچوب و سازوکار پیشنهادی مستلزم آن خواهد بود که بانک‌ها نیز وجوه حاصل از حساب‌های بازار پول و صندوق‌های بازار پول را صرف خرید اوراق مشارکت و اسناد بدهی بخش دولتی کنند که این امر نیز نقشی مهم در پذیره‌نویسی اوراق بدهی و تأمین مالی کسری بودجه دولت خواهد داشت.

برای دریافت گزارش اینجا کلیک کنید.